Wičhóoyake Kiŋ: Iktómi Šiyó kiŋ Wičhágnaye

Ella Deloria lé owá égnake

Iktómi kákhiya wakpála opȟáya tokhéčhačha ománi-haŋ yuŋkȟáŋ uŋgná tuktél wačhípi čha naȟ’úŋ hiŋgníŋ na patȟág inážiŋ škhé. Nuǧóptaŋptaŋ na waná kál wačhípi s’eléčheča čhaŋkhé étkiya yíŋ na ótȟaŋiŋyaŋ inážiŋ yuŋkȟáŋ šiyó héčhapi čha yuphíyela wačhí-haŋpila škhé. Héčhena čhaŋmáhel iyáyiŋ na ináȟni čháŋ waŋ ičú na pȟeží šašá eyá aópemni na k’íŋ naháŋ šiyó kiŋ wičhíyopteya él éwičhatuŋwe šni ȟčiŋ hiyáya škhé.

Waŋyáŋkapi na, “Wáŋ, kákhiya Iktó wak’íŋ hiyáye. Uŋkíčhopi kte ló!” eyápi na “Iktó!” eyápi k’éyaš naȟ’úŋ šni-kúŋs hiyáya čhaŋkhé phiphíya kipáŋpi yuŋkȟáŋ éna inážiŋ, čhaŋkhé, “Hená táku čha yak’íŋ hwo?” eyápi škhé.

Yuŋkȟáŋ, “Íŋše lená olówaŋ čha wak’íŋ ’uŋ. Léčhiya wačhípi kta škhíŋ na wahómayaŋpi čha lé ináȟni omáwani yeló. Lé táku yakȟápi čha!” eyá škhé. Čha heyápi, “Čhiyé, ú na waŋžíla ešá uŋkáhiyayapi ye!” eyápi yuŋkȟáŋ, “Hóȟ, lé líla ináȟni waúŋ képȟe ’uŋ,” eyíŋ na akhé iyáyiŋ kta škhé.

Hó éyaš líla kitáŋpi čhaŋkhé, “Oháŋ” eyíŋ na wópȟaȟta glužúžu na olówaŋ waŋ ikíkču škhé. Na heyé, “Hó lé olówaŋ kiŋ wówasukiye waŋ aíkȟoyake ló,” eyá čhaŋkhé “Tó” eyápi škhé. Yuŋkȟáŋ, “Awáhiyaye kiŋ ičhúŋhaŋ tuwéni yatúŋwaŋpi kte šni yeló,” eyá čha pȟakáhuŋkapi na héčhetu kéyapi škhé.

Yuŋkȟáŋ, čháŋčheǧa gluȟpíŋ an waná lowáŋ na iyápȟa čhaŋkhé šiyó k’uŋ iyúha sliyá wačhípi škhé. Oíyokiphiya wačhípi škhé, wíŋyela kȟóya. Yuŋkȟáŋ léčhel ahíyaya škhé:

Ištógmus wačhí po!

Ištógmus wačhí po!

Tuwá yatúŋwaŋpi kiŋháŋ ištá niȟčápi kte ló! Ištógmus wačhí po!

Héčhel lowáŋ čhaŋkhé ištógmus wačhí-haŋpi yuŋkȟáŋ kȟoháŋ tóna makhú tȟaŋktȟáŋkapi kiŋ hená kat’á awíčhaya škhé, wičháyutiŋ kta čha. Uŋgnáhela waŋží tuŋwáŋ yuŋkȟáŋ waná óta wičhákte čha abléza čha “Háŋta po! Iktó ničásotapi kte ló!” eyíŋ na kiŋyáŋ khiglá čhaŋkhé uŋmápi kiŋ iyúha ihákab kiŋyáŋ iyáyapi škhé.

Héčhena Iktó iȟát’at’a wičhápahi na “Taŋyáŋ wawáte šni čháŋšna léčhamuŋ weló!” eyáya ptáyela pȟawíčhaȟtiŋ na wičhák’iŋ iyáye. Yuŋkȟáŋ owáštečaka waŋží olé yíŋ na kál iyótaŋ oíyokiphi na pȟeží hiŋkpíla yuŋká čha él íyotakiŋ na čhethí škhé.

Héčhuŋ naháŋ šiyó kiŋ húŋȟ pasnúŋ éwičhagle na húŋȟ íŋš čhowíčhak’iŋ na él špaŋ-ápȟe yaŋká-haŋ yuŋkȟáŋ iwáŋkab čháŋ núŋpa íčhičameya háŋ čhaŋkhé tȟaté hiyú čháŋšna íčhičakiŋza-haŋ čha abléza škhé. Yuŋkȟáŋ, “Misúŋ, héčhuŋpi-la šni yo. Ksúyeyečhiyapi kte ló,” eyé k’éyaš héčhena héčheča škhé.

Haŋkéya Iktó tȟawát’elye šni na ektá iyáli na yukhínuŋkȟaŋ yus-wáčhiŋ éyaš ečháŋl ablág hiŋglá čhaŋkhé napé kiŋ éna anáǧipa škhé. “Misúŋ, misúŋ, amáyuštaŋpi ye! Kál wašpáŋwaya-haŋ čha khúl wagníŋ na khičháŋwakiyiŋ kta iyéčheča ’uŋ,” eyé. Hó éyaš héčhena anáǧib oíyaniča škhé.

Ȟčeháŋl šuŋgmánitu waŋ khúya kákhiya tókhi hiyáya čha hóyekhiyiŋ na, “Wáŋ! Wašpáŋwaye kiŋ hé ayúštaŋ yo – ókinahaŋš tȟebmáyakhiyiŋ kte séče ló!” eyé. Šuŋgmánitu kiŋ “Háŋ, wičákȟe – héčhamuŋ kte ló. Witkó kiŋ!” ečhíŋ na kawíŋȟ iyáyiŋ na očhéthi kiŋ hél í yuŋkȟáŋ waná šiyó eyá pasnúŋ éwičhagle k’uŋ yuphíyela špáŋpi čhaŋkhé éna íyotakiŋ na wóta-hiŋ na watȟébya yuštáŋ na waná iyáya škhé.

Yuŋkȟáŋ akhé Iktó čhaŋwáŋkataŋhaŋ hóuyiŋ na “Uŋgnáš čhowíčhawak’iŋ kiŋ hená éčuȟčiš omíyečičaptiŋ kte séče ’uŋ,” eyá čha akhé, “Witkó kiŋ! Hená kȟó tȟebwákhiyiŋ kte ló,” ečhíŋ na kawíŋȟ khigníŋ na očhéthi k’uŋ ektá khí yuŋkȟáŋ šiyó tóna mahél čhok’íŋ yaŋkápi čha čhaȟóta kiŋ kawáswas iyéyiŋ na iwíčhaču na phiyá wóta škhé.

Iglúštaŋ na waná nakéš iyáya háŋl akhé tȟaté hiyú na čháŋ k’uŋ henáos kakhínuŋkȟaŋ iyéya čhaŋkhé Iktó napé ikíkču na khúl hiŋȟpáyiŋ na makhíyapȟa. Očhéthi ektá khí tkȟáš waná wačhók’iŋ na wapásnuŋ uŋ hená átaya henála škhé.

Héčhel éš wóte šni čhaŋkhé héčhena líla ločhíŋ. Hetáŋhaŋ yá-haŋ yuŋkȟáŋ čhaŋkú ogná šuŋgmánitu waŋ watȟébkhiye k’uŋ hé t’á ȟpáya čha él inážiŋ na líla iyópȟeya škhé. “Slolyáyiŋ kta kȟá! Tuwá mikhíyela waéčhuŋ wačhíŋ čháŋšna léčhel t’é ló,” eyáya ičú na hiŋyéte aúŋyaŋ k’íŋ na héčhena yá škhé.

Eháš tókhel ečhúŋ kta tȟaŋíŋ šni na haŋkéya owáštečaka waŋ él yuhá í na akhé čhethí na él wíyukčaŋ yaŋká-haŋ škhé. “Hó, eyá tȟóš, lé hablúziŋ na haŋké tȟewášlakiŋ na haŋké íŋš waíŋ na haŋké owátȟuŋ naíŋš…nakúŋš tákuwayiŋ kte sél?” eyá-haŋ yuŋkȟáŋ uŋgnáhelaka iyúpȟaȟ yúziŋ na “Táku wašté khéš iháŋgwaye k’uŋ,” eyíŋ na pȟéta kiŋ čhokáya iȟpéya škhé.

Yuŋkȟáŋ eháŋk’uŋ šuŋgmánitu k’uŋ itéšniyaŋ t’é šni yélakȟa ičáptaŋptaŋ kič’úŋ naháŋ pȟetáǧa onábleblel kiktá hiyáyiŋ na napȟá čha Iktó yuš’íŋyeyiŋ na iglúšnašna nážiŋ škhé. Na hetáŋhaŋ Iktó tokhíyotȟaŋ iyáye ka čhél éš. Heháŋyela oíhaŋke.